Ἡ ἀποψίλωση τῆς γλώσσας

 

«Τὰ κρέα ἐψιλωμένα τῶν ὀστέων»
(Ἡρόδ. 4, 61)
«Τὰ ἐψιλωμένα ὄρη ἐλέγετο φαλάκραι»
(Στέφανος Βυζάντιος)
Πρόσφατα φίλη καθηγήτρια ποὺ διδάσκει σὲ κάποιο Γυμνάσιο τῆς Κορινθίας, ἔγραψε στὸν πίνακα τὴ λέξη «ὄρος» κι ἔβαλε πάνω στό «ὄμικρον» ψιλή, γιὰ νὰ δείξει τὴ διαφορὰ ποὺ ὑπάρχει ἀνάμεσα στὴν ἄλλη λέξη «ὅρος» (μὲ δασεῖα). Κι ἕνας μαθητὴς (Γʹ Γυμνασίου) τήν ἐρώτησε μὲ ἀπορία: «Κυρία, γιατί βάλατε στὸ ῾῾ὄμικρον᾿᾿ κόμμα;»
Σ᾿ αὐτὸ τὸ σημεῖο ἐφθάσαμε! Τελειόφοιτοι τοῦ Γυμνασίου ἀγνοοῦν τὴν ψιλὴ καὶ τὴ δασεῖα, ἐκπαιδευτήρια στέλνουν πίσω στὸν κ. ᾽Αγγέλου (καταγγελία τοῦ ἴδιου στὸ «Βῆμα») τὰ βιβλία ποὺ τοὺς ἐχάρισε, μὲ τὴ δικαιολογία ὅτι οἱ μαθητὲς δὲν μποροῦν νὰ διαβάσουν κείμενο μὲ πολυτονικὸ καὶ ὁ ὑποφαινόμενος βρέθηκε πρόσφατα σὲ δύσκολη θέση, ὅταν θέλησε νὰ τυπώσει τὸ «Ἱστορικὸ καὶ ταξιδιωτικό χρονικὸ στὴν ᾽Απουλία», ἐπειδὴ ἡ Φιλόλογος1 τοῦ ἐκδοτικοῦ οἴκου, ποὺ ἔκανε τὶς διορθώσεις, ἀρνήθηκε νὰ ἐκπληρώσει τὴν ἀποστολή της μὲ τὴ δικαιολογία ὅτι δὲν ἤξερε ἢ δὲν ἤθελε νὰ διορθώσει πολυτονικό. Ἂν πρόκειται γιὰ τὸ πρῶτο, τὸ πρᾶγμα εἶναι θλιβερό, ἄν πρόκειται γιὰ τὸ δεύτερο, τὸ πρᾶγμα εἶναι τραγικό: βρισκόμαστε μπρὸς σ᾿ ἕναν ἀπροκάλυπτο διανοητικὸ φασισμό.
Θὰ μποροῦσε νὰ πεῖ κανείς: τί χρειάζεται τὸ πολυτονικό; Χάρη σ᾿ αὐτὸ ἔχουμε οἰκονομία χρόνου καὶ χρήματος. ᾽Αγνοεῖται ὅμως πώς τὸ πολυτονικὸ εἶναι ἄσκηση νοός. Πέρ᾿ ἀπὸ αὐτό, εἶναι στοιχεῖο παραδοσιακό, αἰσθητικό. Τὰ πνεύματα καὶ οἱ τόνοι εἶναι ὅ,τι ὁ γλυπτικὸς διάκοσμος σὲ ἀρχαῖο ἀρχιτεκτόνημα. Ὁ ᾽Ελύτης στὸ τελευταῖο βιβλίο του λέει πὼς οἱ ἑλληνικὲς λέξεις μὲ τοὺς τόνους καὶ τὰ πνεύματα, δίνουν τὴν αἴσθηση τοῦ γεωγραφικοῦ ἑλληνικοῦ χώρου. Θυμίζουν τὰ βουνά, τοὺς κόλπους, τὴ θάλασσα, τὸν οὐρανὸ τῆς πατρίδας μας2. Ποιητικότητες, θὰ ἔλεγε κάποιος ρεαλιστής. Μὰ νά, ποὺ ὁ Νικηφόρος Βρεττάκος, μὲ τὸ νηφάλιο στοχασμὸ του, σὲ μικρὴ δήλωσὴ του στὴν «᾽Ελευθεροτυπία» τὰ λέει πιὸ ρεαλιστικά. Γιατί τό Ὑπουργεῖο κατάργησε τοὺς τόνους, ἀφοῦ κανεὶς μέχρι τότε ἀξιόλογος λογοτέχνης δὲν εἶχε ἐκδώσει λογοτεχνικὸ ἔργο μὲ μονοτονικό; Εἶναι γνωστὸ ὅτι οἱ λογοτέχνες προηγοῦνται τῶν διοικητικῶν μέτρων. Κι ἀκόμη, τί καταργήσαμε; Μὲ τὶς ὀρθογραφικὲς ἁπλουστεύσεις τὸ μόνο ποὺ εἶχε μείνει ἦταν ἡ δασεῖα (γιὰ 100 περίπου λέξεις) καὶ ἡ περισπωμένη γιὰ κάποια ρήματα ποὺ τονίζονταν στὴ λήγουσα (ἀγαπῶ, ἐπιθυμῶ) καὶ γιὰ κάποιες γενικὲς ὀνομάτων ποὺ ἐπίσης τονίζονταν στὴ λήγουσα. Κι ἀκόμη καταργήσαμε τὸν κλασικὸ κανόνα «μακρὸν πρὸ βραχέος περισπᾶται». ᾽Αλλ᾿ ὅλα αὐτὰ ἦταν τόσο δύσκολο νὰ τὰ μάθει ἕνας μαθητής; Ἤ, μήπως τὸ πνευματικὸ ὄφελος ἦταν πιὸ μεγάλο, ἂν τὰ μάθαινε; Τί παθαίνουν τὰ Γιαπωνεζάκια πού μαθαίνουν 1.800 σύμβολα γραφῆς; Ὅσο γιὰ τὴ νέα τεχνολογία, μπορεῖ νὰ μᾶς δώσει ἀπειρία συστημάτων γραφῆς. Δὲν ὑπῆρχε λόγος νά καταστήσουμε μουσειακὸ ἀντικείμενο τὴν παλιὰ γραφομηχανὴ μας.
***
Παρ᾿ ὅλο ποὺ εἴμαστε ξενομανεῖς, δὲν διδασκόμαστε τίποτα ἀπὸ τοὺς ξένους. ᾽Ενωρίτερα ἀπὸ μᾶς καὶ οἱ Γάλλοι εἶχαν ἀποτολμήσει μερικὲς ὀρθογραφικὲς ἁπλουστεύσεις. Ὅμως, ἔχουν τὴν γενναιότητα ν᾿ ἀναγνωρίζουν τὰ λάθη τους καὶ νὰ μὴ θεωροῦν τὴν ἐπανόρθωση σάν «πισωγύρισμα». Σ᾿ ἕνα τεῦχος τοῦ Δεκεμβρίου 1987 τοῦ περιοδικοῦ «Lire» (= Διαβάζω) διαβάσαμε πὼς ἡ Γαλλικὴ ᾽Ακαδημία, ποὺ εἶχε προτείνει κάποιες μεταβολὲς τὸ 1975 στὸ τονικὸ σύστημα τῆς Γαλλικῆς, ἀνέκρουσε πρύμναν, μόλις διαπίστωσε τὴν ἀντίδραση τοῦ κοινοῦ. Συγκεκριμένα, προέβη σὲ κάποιες μετατροπὲς τοῦ τονισμοῦ. Π.χ. ἡ λέξη événement (= γεγονός) θὰ ἔπαιρνε στὸ δεύτερο e βαρεῖα ἀντὶ γιὰ ὀξεῖα, καὶ ἡ λέξη aiguë (= ὀξεῖα) τὰ διαλυτικὰ δὲν θά ἔμπαιναν στὸ e ἀλλὰ στὸ u. Μετὰ ἀπὸ 12 χρόνια ἡ ᾽Ακαδημία ἀπεφάσισε τὴν ἐπάνοδο στὸν παλιὸ τονισμό. Τὸ σκεπτικὸ τῶν Γάλλων εἶναι ἁπλό. Εἶναι καλύτερο μιὰ νέα γενιὰ νὰ μαθαίνει γιὰ πρώτη φορὰ κάτι (ποὺ τὸ ξέρουν ὅλοι) παρὰ τρεῖς γενιὲς νὰ ξεμάθουν αὐτὸ ποὺ ἤξεραν μέχρι τότε, καὶ νὰ μάθουν κάτι νέο. Εἶναι χαρακτηριστικὸ ὅτι ὁ Γάλλος γλωσσολόγος Ζόζεφ Χὰνς στὴ νέα ἔκδοση τοῦ λεξικοῦ τῆς Γαλλικῆς Γλώσσης ἐπανέφερε τοὺς τόνους. (Βλ. χρονογράφημα τοῦ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΟΥ στὴ Μεσημβρινὴ τῆς 21ης Δεκεμβρίου 1987.)
***
Ἂς ἔλθουμε τώρα καὶ στὰ δικά μας. Ἡ κυβέρνηση ποὺ προέκυψε ἀπό τὶς ἐκλογὲς τῆς 5ης Νοεμβρίου τοῦ 1989 ἐκληρονόμησε πολλὲς ἁμαρτίες ἀπὸ προηγούμενες. Εὐτυχῶς ποὺ εἶναι οἰκουμενική, γιατὶ οἱ ἁμαρτίες εἶναι... οἰκουμενικές. Ὅλες οἱ κυβερνήσεις κι ὅλα τὰ κόμματα ἔρριξαν τὸ δικὸ τους σπόρο ἁμαρτίας. Γιὰ παράδειγμα: ὁ ἐκπαιδευτικός τομέας εἶχε ἀπὸ τὴν ἑπταετία τῆς Ν.Δ. μεταβληθεῖ σὲ χῶρο παντὸς πειραματισμοῦ καὶ εἰσδοχῆς παντὸς προοδευτικοφανοῦς τρωκτικοῦ. Ἔτσι φθάσαμε ἐπὶ τῶν ἡμερῶν τοῦ ΠΑΣΟΚ σ᾿ ἕνα ἐκπαιδευτικὸ bric-à-brac, ἤτοι σ᾿ ἕνα συνοθύλευμα ἑτερόκλητων μέτρων καὶ καταστάσεων. Ἀλλὰ γιὰ νὰ εἴμαστε δίκαιοι, τὸ ΠΑΣΟΚ δὲν ἄρχισε· συνέχισε. Τοὺς ἀνθρώπους, ποὺ παρὰ λίγο νὰ βάλουν ταφόπλακα στὴν παιδεία μας δὲν τοὺς δημιούργησε· τοὺς βρῆκε. Ἡ ᾽Αριστερὰ τὸ ἐνίσχυσε.
Ἔτσι, ἂν ἡ Ν.Δ. δὲν ἄρχιζε τὶς ὀρθογραφικὲς ἁπλοποιήσεις, ἄν δὲν εἶχε ἐπιβάλει τὴν ἔξωση τῶν ᾽Αρχαίων Ἑλληνικῶν ἀπὸ τὸ Γυμνάσιο κι ἂν δὲν εἶχε ἀκόμη ἐπιβάλει τὴ δικτατορία τοῦ ἑνὸς καὶ μοναδικοῦ σχολικοῦ ἐγχειριδίου, δὲν θὰ τολμοῦσε κάποιος κ. Βερυβάκης ποὺ χρησιμοποιεῖ μιὰν τρεκλίζουσα ἑλληνική, νὰ ἐπιβάλει «ἐν μιᾷ νυκτὶ» τὸ μονοτονικὸ σύστημα καί, «ἀντιστάσεως μὴ οὔσης», νά θραύσει «τοὺς φανοὺς τῆς πρωτευούσης». Γιατὶ, ἂς μὴν πλανώμεθα: οἱ τόνοι καὶ τὰ πνεύματα ἦσαν φανοὶ τοῦ λόγου!
Ἔχουμε ἐξηγήσει ἀλλοῦ τὸ γιατὶ ἐπιβάλλεται ἡ ἐπανεισαγωγὴ τοῦ πολυτονικοῦ στὴν ἐκπαίδευση. Σήμερα θ᾿ ἀναφερθοῦμε σὲ μιὰ πολιτικὴ παράμετρο, ποὺ ἔχει σχέση μὲ τὴ συνταγματικότητα τοῦ «Βερυβακείου διατάγματος». Δὲν ἐπείσθησαν ὅλοι —καλῶς ἢ κακῶς— γιὰ τὴν ὀρθότητὰ του. Εἶναι πολλοὶ οἱ λογοτέχνες, ἐπιστήμονες, ἐπαγγελματίες κάθε λογῆς, ἔντυπα κ.λπ. ποὺ χρησιμοποιοῦν τὸ πολυτονικό. Παράλληλα, πολλοὶ μαθητὲς (καὶ κυρίως φοιτητές) ἔχουν ἀρχίσει νὰ διαισθάνονται τὴν ἀνάγκη τῆς δασείας, τῆς περισπωμένης καὶ τῆς ὑπογεγραμμένης. Νοιώθουν πὼς ἡ ἀποφλοιωμένη ἀπὸ τόνους καὶ πνεύματα γραφὴ πάσχει. ᾽Επιθυμία τους εἴναι νὰ ἐπανέλθουν στὸ πολυτονικὸ σύστημα.
Κανεὶς βέβαια δὲν μπορεῖ νὰ τοὺς ἐμποδίσει. Ἕνας λόγος εἶναι! ᾽Εὰν τολμήσουν στὸ σχολεῖο καὶ εἰδικὰ στὶς ἐξετάσεις νὰ χρησιμοποιήσουν πολυτονικὸ σύστημα, θ᾿ ἀπορριφθοῦν. Μερικοὶ «προοδευτικοὶ φιλόλογοι ἀπαγορεύουν στοὺς μαθητὲς νὰ βάζουν τόνους καὶ πνεύματα ἀκόμη καὶ σὲ ἀρχαία φράση! Δὲν ζητᾶμε σήμερα ἐπάνοδο τοῦ πολυτονικοῦ καὶ κατάργησι τοῦ μονοτονικοῦ. ᾽Εφ᾿ ὅσον στὸ Λύκειο (κι ἐλπίζουμε σύντομα καὶ στὸ Γυμνάσιο) θὰ διδάσκονται οἱ κανόνες τονισμοῦ τῆς ᾽Αρχαίας, ἂς ἐπιτραπεῖ τουλάχιστον, σὲ ὅσα παιδιὰ ἐπιθυμοῦν, νὰ χρησιμοποιοῦν ἀτιμωρητὶ τὸ σύστημα αὐτό. Ἔστω μὲ κάποιες ἁπλοποιήσεις γιὰ τὴ Νέα Ἑλληνική. Νὰ διώξουμε τ᾿ Ἀρχαῖα, τὸ πολυτιμότερο πνευματικό μας κεφάλαιο, ἀπὸ τὴν ἐκπαίδευση καὶ τὴ ζωή μας στάθηκε ἐπικίνδυνο καὶ τελικὰ ἀδύνατο. Μοιραῖα τὰ παιδιά, μαθαίνοντας Ἀρχαῖα, θὰ μαθαίνουν καὶ τὸν τονισμὸ τῆς ᾽Αρχαίας. Γιατί ν᾿ ἀποφεύγεται ἡ χρησιμοποίησή του καὶ στὴ νέα;
Τὴ γλῶσσα καὶ τὴ μορφὴ τῆς γλώσσας δὲν μπορεῖ κανένα ὑπουργικὸ διάταγμα νὰ τὴν καθορίσει. Σήμερα —ἰδιαίτερα στὶς Σοβιετικές Δημοκρατίες— γίνεται μιὰ σκληρὴ πάλη, γιὰ τὴ γλῶσσα. Ἡ γλῶσσα εἶναι πατρίδα. Δὲν μπορεῖ νὰ μᾶς πνίγει ἡ εὐαισθησία γιὰ τὸ γλωσσικὸ πρόβλημα τῆς Τρανσυλβανίας καὶ ν᾿ ἀδιαφοροῦμε γιὰ τὶς δεσμεύσεις ποὺ κάποιοι ὑπουργοὶ ἔχουν ἐπιβάλει στὴ δική μας γλῶσσα. Δὲν μπορεῖ νὰ φωνασκοῦμε γιὰ τὴν ἐλευθερία τοῦ λόγου καὶ νὰ κοπτόμεθα ὑπὲρ τῆς χυδαιολογίας, πορνολογίας, κοπρολογίας, ὑβρεολογίας καὶ ν᾿ ἀρνούμεθα δικαίωμα ὑπάρξεως στὴ δασεῖα καὶ τὴν περισπωμένη. Ἡ ἑλληνικὴ εἶναι ἡ μόνη γλῶσσα ποὺ ὅταν γράφεις «κῦμα», τὸ κῦμα φαίνεται μὲ τὴ μορφὴ τῆς περισπωμένης, λέγει ὁ ᾽Ελύτης. ᾽Ακόμη κι ἡ «γλῶσσα» στὴν ἀρχαία γραφή της γίνεται μέ τὴν περισπωμένη ὁρατή. Γιατί ὄχι καὶ στὴ Νέα Ἑλληνική;
Ζητᾶμε, λοιπόν, ἀπὸ τὶς φετεινὲς ἐξετάσεις νὰ παρασχεθεῖ στούς ὑποψηφίους τὸ δικαίωμα νὰ χρησιμοποιήσουν τὸ πολυτονικὸ σύστημα. Θέλουμε ὅμως μιὰν ἐγγύηση: νὰ μὴ σφαγιασθοῦν ἀπὸ μερικοὺς κατ᾿ εὐφημισμὸν λεγόμενους ἐκπαιδευτικούς, ποὺ ἔχουν τὴν ψυχολογία τοῦ δημίου Σασσόν. (Εἶχε τὸ ρεκὸρ τῶν ἀποκεφαλισμῶν κατὰ τὴ Γαλλικὴ ᾽Επανάσταση). Ξέρω ὅτι κρυφὸ πολιτικὸ καὶ πνευματικό μας ἰδανικὸ παραμένει ὁ Κεμάλ. Σ᾿ ὅλα προσπαθοῦμε νὰ τὸν μιμηθοῦμε. Πρῶτα ἀποκεφαλίσαμε τὶς λέξεις ἀπὸ τόνους καὶ πνεύματα καὶ φτιάξαμε μιὰ γλῶσσα ἄτονη καὶ ἀπνευμάτιστη. Ἀργότερα θὰ προχωρήσουμε στὴ λατινικὴ γραφή. ᾽Εκτὸς ἀπὸ κάποιους γραικύλους, τὴν ἰδέα προωθοῦν καὶ κάποιοι ἑταῖροι (ἢ ἑταῖρες ἢ ἑταιρεῖες) τῆς Ε.Ο.Κ. Φοβᾶμαι πὼς σὲ λίγο, ὅποιος τολμᾶ νὰ εἶναι πολυτονικὸς θὰ «ἀποκεφαλίζεται»· τουλάχιστον ἐπαγγελματικά.
Πρέπει ν᾿ ἀντιδράσουμε δυναμικά. Στὸν πλουραλισμὸ δικαίωμα ἔχουν καὶ οἱ τόνοι καὶ τὰ πνεύματα. ᾽Ιδίως οἱ τόνοι καὶ τὰ πνεύματα. ᾽Αλλιῶς ἡ ἀτονία καὶ ἡ μονοτονία θὰ εἶναι τὸ πνευματικὸ πεπρωμένο μας.
Καὶ κλείνουμε μὲ κάτι ποὺ εἶναι ἴσως νομικὸ θέμα. Τὸ Σύνταγμα προστατεύει τὴν ἑλληνικὴ γλῶσσα. Κι ὅταν λέμε τὴν προστατεύει, ἐννοοῦμε προστασία ὁλικὴ κι ὄχι μερική. Χωρὶς νὰ εἴμαστε νομικοί, πιστεύουμε πὼς ἡ κατάργηση τῶν τόνων ἀποτελεῖ παραβίαση τοῦ Συντάγματος. ᾽Αλλοιώθηκε σὲ σοβαρὸ βαθμὸ ἡ γραφομένη ἑλληνική. Ἄλλαξε ἡ μορφή της. Ὁ «βερυβάκειος νόμος» φρονοῦμε ὅτι εἶναι ἀντισυνταγματικός. Ὁ Πρόεδρος τῆς Δημοκρατίας, ὡς ἐγγυητής τοῦ Συντάγματος, πρέπει νὰ παρέμβει. Κι ὄχι μόνο γιὰ τοὺς τόνους ἀλλὰ καὶ γιὰ ν᾿ ἀποφύγουμε τὴ λατινοποίηση ἢ ἀγγλοποίηση τῆς ἑλληνικῆς.
***
᾽Επίμετρο: Οἱ λόγοι πού, κατὰ τὴ γνώμη μας καθιστοῦν ἀναγκαία τὴν ἐπαναφορὰ τοῦ πολυτονικοῦ εἶναι οἱ ἀκόλουθοι:
1. Ὁ ἐγκλιτικὸς τόνος «τρώει» τὸν κύριο τόνο: «τις θαλασσές μας».
2. Ἔχουμε ἀμερικανότροπο τονισμό, τόνο δηλαδὴ πάνω ἀπὸ τήν προπαραλήγουσα. ᾽Επίσης ὑπερτονισμὸ τοῦ ἄρθρου ἢ μιᾶς συλλαβῆς.
3. Συχνὰ ὁ τόνος αὐθαίρετα τίθεται στὴ λήγουσα (ἢ ὅπου τύχει, ὅπως συμβαίνει στὸ μοντέρνο σπαστικὸ τραγούδι).
4. Δυσαναγνωσία, τραύλισμα, βατταρισμοί. Τὰ παιδιὰ μπερδεύονται ἀνάμεσα στὴν προσωπικὴ καὶ κτητικὴ ἀντωνυμία. Οἱ τόνοι, ὡς ἀναγνωστικὰ σήματα, εἶναι ὅ,τι καὶ τὰ ὁδικὰ σήματα. Ἡ ἀπουσία τους προκαλεῖ ἀπότομα ἀναγνωστικὰ φρεναρίσματα ἢ τρακαρίσματα.
5. Καταργήθηκαν οἱ πιὸ ἰσχυρὰ ἀκουόμενοι τόνοι, ὅπως οἱ τόνοι τῶν ἐρωτηματικῶν ἀντωνυμιῶν, τί, ποιός, ποιά, ποιό;
6. Τὸ μονοτονικὸ ἔφερε τὸ «ἀτονικό». Συμπόσιον Ποίησης τῶν Πατρῶν τύπωσε πρόγραμμα πρὸ ἐτῶν ἄνευ τόνων. ᾽Εκτὸς ἀπὸ τὸ «ατονικό» ἔφερε τὸ «παρατονικό» καὶ τὸ παρανοϊκό.
7. Οἱ μαθητὲς ἀδυνατοῦν νὰ καταλάβουν τὴ δάσυνση. Ἔτσι δημιουργοῦνται λέξεις-τέρατα: ᾽Απο-ελληνισμός, ἐπίδρωση, ἀντι-υγιεινός, πενταήμερη.
8. Τὰ ᾽Αρχαῖα ποὺ ἀπαιτοῦν πνεύματα καὶ τόνους λειτουργοῦν σὰν μάθημα-σόκ.
9. Παραβιάζεται ἡ θέληση θανόντων συγγραφέων (π.χ. Παπαδιαμάντη, Κόντογλου), ποὺ σὲ καμμία περίπτωση δὲν θ᾿ ἀνέχονταν τὸ μονοτονικό.
10. Εὐνοεῖται, λόγω ταχυγραφίας, ἡ κακογραφία.
11. Εἶναι στοιχεῖο αἰσθητικῆς καὶ στοιχεῖο τῆς γραμματικῆς παραδόσεώς μας.
12. Τὸ μονοτονικὸ διαθέτει κανόνες ποὺ ἐλάχιστοι γνωρίζουν. Ἔτσι ἐπιβάλλεται ἕνα αὐθαίρετο ὀρθογραφικὸ σύστημα.
13. Ὑποχρέωσε πολλοὺς σὲ ὀρθογραφικὸ δυϊσμὸ κ.λ.π.

[τοῦ Σαράντου Καργάκου, ἀπόσπασμα ἀπὸ τὸ βιβλίο «Ἀλεξία», Gutenberg 1991.]