“Ανισοτητες και φτωχεια Ι : Μια συντομη ιστορια της παγκοσμιας οικονομικης αναπτυξης”

Εγιναν οι φτωχοι φτωχοτεροι τα τελευταια 30 χρονια? Ενας απο τους πιο αγαπημενους αφορισμους δημοσιογραφων, ακαδημαϊκων αλλα και θαμωνων καφενειου ειναι οτι παντα οι πλουσιοι γινονται πλουσιοτεροι και οι φτωχοι φτωχοτεροι. Αυτη η αποψη ομως βασιζεται πιθανοτατα σε αρχαιες οικονομικες συνθηκες που απλα δεν υπαρχουν στον κοσμο μας πλεον, οπως θα εξηγησουμε παρακατω.

Συνοψη της οικονομικης μας ιστοριας

Για αιωνες η τεχνολογικη εξελιξη σε ολους τους πολιτισμους του πλανητη ηταν παρα πολυ αργη, η ανοδος της παραγωγικοτητας επισης. Ενας πολιτης της Δυτικης Ευρωπης τον Μεσαιωνα ελαχιστα απειχε σε βιοτικο επιπεδο απο εναν κατοικο της Αρχαιας Αθηνας¹. Η αυξηση του πραγματικου εισοδηματος² μεταξυ ετους 1 μΧ και του 1600 υπολογιζεται σε μολις 50% με συχνες αυξομειωσεις οταν ειχαμε πολεμους, εισβολες, επιδημιες ή φυσικες καταστροφες. Αυτο σε συνδυασμο με την ελλειψη προστασιας των ατομικων δικαιωματων, σημαινει οτι σε αυτες τις εποχες το παιχνιδι της αποκτησης πλουτου ηταν συχνα μηδενικου αθροισματος. Για να παραφρασουμε τον Χομπς, η ζωη των ανθρωπων ηταν σταθερα δυσάρεστη, ζωώδης και σύντομη και η μονη εξοδος απο αυτη την μοιρα ηταν συνδεδεμενη με την αδικια εναντι των αλλων. Για να γινεις πλουσιος επρεπε αναγκαστικα καποιος αλλος να γινει φτωχος.
Ετσι συχνα παρατηρουσαμε το φαινομενο οι πλουσιοι να μαζευουν εξουσια και να γινονται πλουσιοτεροι, εις βαρος των φτωχων που γινονταν φτωχοτεροι. Οι βασιλιαδες καλοπερνουσαν, ο λαος βασανιζοταν. Οι βασιλιαδες ηθελαν να μεγαλωσουν το βασιλειο τους για να εξασφαλισουν μεγαλυτερα πλουτη, χιλιαδες ανθρωποι εχαναν την ζωη τους στους σχετικους πολεμους.

Απο την βιομηχανικη επανασταση και επειτα εχουμε πραγματικα αλματα στην παραγωγικοτητα των ανθρωπων. Το μεσο πραγματικο εισοδημα στην Δυτικη Ευρωπη εχει αυξηθει απο το 1600 εως το 2003 κατα 22,2 φορες

Ο κοσμος μας ομως εχει αλλαξει πολυ. Απο την βιομηχανικη επανασταση και επειτα εχουμε πραγματικα αλματα στην παραγωγικοτητα των ανθρωπων, στην τεχνολογικη εξελιξη, στον συνολικο πλουτο που παραγεται στον κοσμο τοσο κατα κεφαλην οσο συνολικα. Το μεσο πραγματικο εισοδημα στην Δυτικη Ευρωπη εχει αυξηθει απο το 1600 εως το 2003 κατα 22,2 φορες, δηλαδη 2.220%! Ακομα και στην Ελλαδα που θεωρουμε αποτυχημενη³, ειχαμε αυξηση 21,7 φορες! Ενας μεσος δυτικος πολιτης απολαμβανει μια ασυλληπτη υλικη ευημερια, με το επιπεδο ζωης του να ειναι πλουσιοτερο απο τους βασιλιαδες του παρελθοντος.
Στις Βερσαλλιες σπανιζαν οι τουαλετες, σημερα καθε σπιτι εχει 2 ή 3. Οι παππουδες μας δεν ηξεραν τι σημαινει ζεστο νερο, εμεις εχουμε τζακουζι και τηλεορασεις 40 ιντσων.
Ακομα και στον λεγομενο Τριτο Κοσμο η αυξηση εισοδηματος υπηρξε μικροτερη, αλλα μολοταυτα εντυπωσιακη. Ενω απο το 1μΧ εως το 1600 το εισοδημα του μεσου Αφρικανου επεσε κατα περιπου 10%, απο το 1600 εως σημερα ειχαμε ανοδο κατα περιπου 3,7 φορες!
Κοιτωντας τους αριθμους λιγο προσεκτικα βλεπουμε οτι η εκρηξη αυτη στην παραγωγικοτητα και ευημερια μας ξεκινησε απο την Βρετανια της βιομηχανικης επαναστασης. Οι καινοτομιες εξαπλωθηκαν αρχικα στην Δυτικη Ευρωπη με μια δραματικη ανοδο των εισοδηματων και μετα στον υπολοιπο κοσμο, με σημαντικα οικονομικα οφελη για ολους τους λαους του κοσμου⁴.
Επισης, μια προσεκτικη παρατηρηση των δεδομενων αποκαλυπτει γενικα οτι χαρη στην βιομηχανικη επανασταση μια χωρα μπορει να γινεται πιο πλουσια χωρις να στερει αναπτυξη απο μια αλλη. Οταν η Βρετανια γνωριζε την εκρηκτικη της αναπτυξη, τα εισοδηματα των γειτονικων της χωρων και γενικα των εμπορικων εταιρων της δεν επεφταν, αλλα ισα ισα ανεβαιναν. Ειναι ενα πραγματικο θαυμα οτι σημερα χαρη στην πτωση του μεταφορικου κοστους και χαρη στο σχετικα ελευθερο διεθνες εμποριο ειμαστε στην ευχαριστη θεση, ο πλουτισμος καποιων απομακρυσμενων πολιτισμων να σημαινει και πλουτισμο για μας, μεσω της αυξησης της ζητησης για αγαθα που παραγουμε.
Οι περισσοτερες φωνες που ισχυριζονται σημερα λοιπον οτι ο πλουτισμος καποιων σημαινει φτωχεια για αλλους, δεν εχουν κανει ποτε τον κοπο να εξετασουν αν οντως η πιστη τους εχει καποια βαση στην πραγματικοτητα, τοσο σε εθνικο οσο και σε παγκοσμιο επιπεδο.

Ο συγχρονος κοσμος

Πως εξελισσονται λοιπον τα εισοδηματα μας σε αυτον τον νεο κοσμο? Ας μπουμε στα βαθεια και ας κοιταξουμε την κατανομη των εισοδηματων στον κοσμο⁵ κατα το 1970, 80, 90 και 2000:

Στον αξονα Χ εχουμε τα εισοδηματα και στον Υ τον αριθμο ανθρωπων που ζουν με αυτα τα εισοδηματα. Η προοδος ειναι εμφανης! Απο το 1970 μεχρι σημερα τα εισοδηματα ολων των ανθρωπων εχουν αυξηθει κατα πολυ! Αυτο βεβαια θα επρεπε να το περιμενουμε καθως το παγκοσμιο εισοδημα (ΑΕΠ) εχει αυξηθει κατα επισης παρα πολυ. Ειδικα σε δυο χωρες που μετρανε για περιπου το 1/3 της Υφηλιου ειχαμε δραματικη προοδο: Ινδια και Κινα!

Απο το 1980 και μετα βλεπουμε μια πραγματικη εκρηξη στα εισοδηματα των Κινεζων, φτωχων και πλουσιων. Τι συνεβη το 1980? Η απαντηση ειναι απλη. Το 1976 πεθαινει ο Μαο και το 1978 ξεκινανε οι οικονομικες μεταρρυθμισεις του Ντενγκ Σαο Πινγκ προς την ελευθερη αγορα…

Και στην Ινδια η εικονα ειναι παρομοια. Παρα την μεγαλη αυξηση του πληθυσμου της χωρας (που φαινεται στην αυξηση της επιφανειας κατω απο την καμπυλη), ολοι οι Ινδοι εχουν γινει πολυ πιο πλουσιοι τα τελευταια 20 χρονια!
Τι συμβαινει ομως αληθεια με τους φτωχους? Γιατι υπαρχουν ακομη αναλυτες που μιλουν για ανοδο της φτωχειας?
Ας ξεκινησουμε με εναν βασικο διαχωρισμο. Η εννοια της φτωχειας επιδεχεται δυο ορισμων:
Α) Απολυτη φτωχεια ειναι το ποσοστο του πληθυσμου που ζει με λιγοτερο απο Χ ευρω (ή δολλαρια) την ημερα. Η δημοφιλεστερη στατιστικη του ειδους, ειναι το ποσοστο του πληθυσμου που ζει με λιγοτερο απο ενα δολλαριο την ημερα, σε τιμες του 1985. Ειναι βεβαια προφανες οτι αυτο το οριο ειναι αυθαιρετο, αλλα ας το δεχτουμε σαν ενα μετρο συγκρισης. Ειναι παντως σιγουρο, σε καθε περιπτωση και για ολους τους ερευνητες οτι το ιδανικο ποσοστο απολυτης φτωχειας ειναι 0%. Ουτε 2%, ουτε 5%, αλλα 0!
Β) Σχετικη φτωχεια, οριζεται σαν το μερος του πληθυσμου που εχει εισοδημα χαμηλοτερα απο ενα ορισμενο ποσοστο του μεσου εισοδηματος στην χωρα (συνηθως 50%). Για παραδειγμα, αν το μεσο εισοδημα σε μια χωρα ειναι 1000 ευρω, ο δεικτης σχετικης φτωχειας θα ειναι ισος με το ποσοστο των ανθρωπων που εχουν εισοδημα χαμηλοτερο απο 500 ευρω. Ο δεικτης της σχετικης φτωχειας χρησιμοποιειται αρκετα συχνα αλλα παρεξηγειται σχεδον καθε φορα που παρουσιαζεται στα ΜΜΕ. Για παραδειγμα οτι μια χωρα εχει μεγαλυτερο δεικτη σχετικης φτωχειας απο μια αλλη δεν σημαινει οτι εχει πραγματικα περισσοτερους φτωχους, σημαινει μονο οτι εχει μεγαλυτερες ανισοτητες! Αλλα οι “φτωχοι” της χωρας με την μεγαλη ανισοτητα μπορει να ηταν πλουσιοι στην αλλη χωρα.
Πρεπει να κανουμε ξεκαθαρη λοιπον την εξης διαπιστωση. Το ιδανικο μεγεθος της σχετικης φτωχειας δεν ειναι 0%, για πολλους λογους.
- Φιλοσοφικη βαση εχει πιθανως η ισοτητα ευκαιριων, λεγοντας οτι οι ανθρωποι θα επρεπε να ξεκινουν τις ζωες τους με τα ιδια εφοδια για να μιλαμε για εναν δικαιο κοσμο. Αυτο ομως δεν σημαινει σε καμμια περιπτωση οτι εχει νοημα η ισοτητα αποτελεσματος, ας πουμε οτι ολοι πρεπει να εχουμε το ιδιο εισοδημα. Ετσι αν φανταστουμε δυο διδυμους, γεννημενους στην ιδια χωρα, με τους ιδιους γονεις, εκπαιδευση κτλ που ο ενας ομως διαλεξε να δουλευει σε τραπεζα στο Λονδινο και ο αλλος προτιμησε να διδασκει γιογκα στην Ινδια, θα εχουμε μια μεγαλη ανισοτητα αποτελεσματος μεταξυ τους. Αλλα ουδεις μπορει να θεωρησει αυτην την ανισοτητα κακη, μια και ηταν προσωπικη επιλογη των ατομων. Αυτο δεν σημαινει βεβαια οτι καθε ανισοτητα ειναι καλη, σημαινει ομως οτι πριν κριτικαρουμε μια ανισοτητα πρεπει να ερευνουμε τα αιτια της.
- Για πρακτικους λογους, επισης δεν ξερουμε παντα ποια ειναι η ιδανικη ανισοτητα. Να θυμισουμε για παραδειγμα εναν επιφανη θεωρητικο της ισοτητας, τον Ρωλς, που λεει οτι «ανισοτητα θα γινεται αποδεκτη μονο αν ειναι προς οφελος των πιο αδυναμων». Αυτο μεταφραζεται στον πραγματικο κοσμο με σαφη τροπο. Για παραδειγμα, οταν εχουμε επιλογη μεταξυ των εξης δυο πιθανων καταστασεων για μια χωρα δεκα ατομων:
Ι) 5 ανθρωποι ζουν με 2.000 ευρω και 5 με 4.000 ευρω
ή
ΙΙ) 5 ανθρωποι ζουν με 500 ευρω και 5 με 999 ευρω
Ο Ρωλς (και καθε λογικο ατομο) θα διαλεγε παντα τον πρωτο κοσμο, παρα το γεγονος οτι εχει «σχετικη φτωχεια» 50% ενω ο δευτερος 0% ! Δεχομαι οτι δεν εχουν διαβασει ολοι Ρωλς, και ισως προτιμουν τον δευτερο κοσμο. Αλλα τοτε θα πρεπει να τους γινεται σαφες, οτι οι φτωχοι σιχαινονται τους πλουσιους περισσοτερο αποτι αγαπουν τον εαυτο τους! Αυτο προφανως επειδη προτιμουν να ειναι φτωχοι με κανονικους συμπολιτες, παρα πλουσιοι με ζαπλουτους συμπολιτες…
Τωρα που εχουμε γινει λιγο σοφοτεροι, ας ριξουμε και μια ματια στα στοιχεια για την απολυτη φτωχεια.

Εδω εχουμε την εξελιξη της απολυτης φτωχειας στον κοσμο, χρησιμοποιωντας το οριο του 1 δολλαριου την ημερα, προσαρμοσμενο σε σημερινες τιμες, που αντιστοιχει σε 495 $ τον χρονο. Χρησιμοποιουμε και αλλα δυο ορια, των 570 και 826 δολλαριων τον χρονο. Η προοδος ειναι για μια ακομη φορα, εξοφθαλμα ταχυτατη! Το ποσοστο των φτωχων (1 δολλαριο) εχει πεσει κατα ενα τριτο! Μαλιστα αν γυρισετε στις παραστασεις πιο πανω με τις κατανομες εισοδηματος, θα δειτε μια καθετη γραμμη να σημειωνει το εισοδημα των 495 $. Θα προσεξετε λοιπον, οτι στην Κινα π.χ., το ποσοστο των φτωχων (δηλαδη οι ανθρωποι αριστερα της γραμμης) εχει σχεδον εξαλειφθει! Παρομοιως στην Ινδια.
Γιατι γκρινιαζουν λοιπον τοσοι ανθρωποι? Ενας λογος ειναι οτι ενω τα ποσοστα πεφτουν ταχυτατα, ο αριθμος των φτωχων δεν μπορει να πεσει τοσο γρηγορα καθως ειναι γνωστο οτι οι φτωχες χωρες πασχουν απο υπεργεννητικοτητα. Παντως και σε αυτην την περιπτωση η προοδος ειναι εμφανης!

Ο αριθμος των φτωχων πεφτει μακροπροθεσμα, με οποιο απολυτο κριτηριο και αν τους ονομασουμε φτωχους! Ας ξανατονισουμε εδω οτι η πτωση της απολυτης φτωχειας δεν ειναι αυτονοητη. Για πολλες χιλιετιες η απολυτη φτωχεια ανεβαινε και επεφτε, αναλογα με τις διαθεσεις βασιλιαδων, εχθρων, του καιρου κτλ Ειναι μεγαλη κατακτηση, αρχικα του δυτικου πολιτισμου και κατοπιν του πλανητη οτι μπορουμε να εχουμε συνεχη και μακροχρονια πτωση της απολυτης φτωχειας.
Τι γινεται με την σχετικη φτωχεια και τις ανισοτητες? Εδω υπαρχουν παρα πολλοι δεικτες, που δειχνουν ομως περιπου την ιδια εικονα.

Η ανισοτητα ως σχεση μεταξυ του εισοδηματος
του κατωτερου 20% με το υψηλοτερο 20% του παγκοσμιου πληθυσμου.

Και ως σχεση του κατωτερου 10% με το ανωτερο 10% του πληθυσμου.

Ο δεικτης Gini που μετραει τις γενικες ανισοτητες.

Βλεπουμε λοιπον και απο τους τρεις δεικτες οτι και οι ανισοτητες μακροπροθεσμα πεφτουν.
Διδαγμα 1ον: Η σχετικη και απολυτη φτωχεια βαινουν διαρκως μειουμενες στον κοσμο. Οχι μονο αυτο, αλλα στις χωρες που αγκαλιαζουν την ελευθερη αγορα και ανοιγονται στον υπολοιπο κοσμο, οπως η Κινα, η προοδος ερχεται με ιλιγγιωδεις ταχυτητες και για ολους τους πολιτες!

Ενταξει οι Κινεζοι καλυτερευουν αλλα τι μας νοιαζει? Ας ερθουμε στα δικα μας. Δεν ειναι αληθεια οτι στην Δυση συντηρουμε καποια στρωματα πεινασμενα για να τα εκμεταλλευονται οι υπολοιποι? Δεν ειναι π.χ. γεγονος οτι οι Αμερικανοι ειναι οι πιο πλουσιοι απο τις μεγαλες δυτικες χωρες επειδη συντηρουν τεραστια φτωχεια? Οχι. Στις ΗΠΑ οι φτωχοι εχουν παρομοιο εισοδημα με τους φτωχους Σουηδους. Η διαφορα ειναι στους πλουσιους ομως, που ειναι πολυ πιο ψηλα στις ΗΠΑ! Και αυτο λογω της οικονομικης ελευθεριας σε αυτην την χωρα που δινει στους ταλαντουχους ανθρωπους δυνατοτητες και κινητρα να εξαντλησουν το δυναμικο τους. Αυτα τα κερδη παραγωγικοτητας ομως διαρρεουν σιγα σιγα προς την βαση της πυραμιδας.
Ετσι, το εισοδημα των φτωχων στις ΗΠΑ εχει παραδοσιακα ανοδικη πορεια, οπως μπορουμε να δουμε στο κατω γραφημα.

Ειναι ξεκαθαρο λοιπον οτι και στις ΗΠΑ ολα τα εισοδηματα ανεβαινουν, των πλουσιων ομως αρκετα πιο γρηγορα⁶. Μπορει κανεις να ισχυριστει οτι οσο πλουτιζουμε και εχουμε διαθεσιμους πορους, ειναι σημαντικο να εξασφαλιζουμε καποιες ελαχιστες ευκαιριες για ολους τους πολιτες και σε αυτο οι ΗΠΑ δεν εχουν επιτυχει τοσο καλα αποτελεσματα. Αυτο ειναι θεμα για μια αλλη συζητηση, αλλα ειναι σημαντικο να σημειωσουμε οτι γενικοτερα στον δυτικο κοσμο τα εισοδηματα ολων των πολιτων ανεβαινουν μεσομακροπροθεσμα και δεν υπαρχει πραγματικη συγκρουση μεταξυ της ευημεριας των πολλων και της ευημεριας των πλουσιων.
Ας δουμε για συγκριση την περιπτωση μιας πλουσιας χωρας σημερα, οπου οι ανισοτητες επεσαν πολυ γρηγορα οσο ανεβαινε την σκαλα της αναπτυξης.

Βλεπουμε οτι μεσα σε λιγα χρονια η Ιαπωνια εγινε πολυ πλουσια χωρα και μειωσε τις ανισοτητες της, που ηταν κυριως περιφερειακες (οπως δειχνουν οι τρεις κορυφες στην κατανομη του 1970, η Ιαπωνια ουσιαστικα χωριζοταν σε τρεις κλασεις αναπτυξης). Η εικονα φαινεται να ειναι παρομοια για χωρες σαν την Ταιβαν και την Νοτια Κορεα που μεσα σε μια μολις γενια περνουν απο φτωχες χωρες σε πλουσιες. Η Κινα φαινεται επισης να ακολουθει αυτον τον δρομο. Αν προσεξετε, σημερα θυμιζει η Κινα την εικονα της Ιαπωνιας το 1970. Αναπτυσσεται ταχυτατα, αλλα εχει καποιες περιοχες (οπως η Σαγκαη) που εχουν αναπτυχθει ακομα πιο γρηγορα και εξεχουν στην κατανομη των εισοδηματων. Οσο προχωραει ομως η αναπτυξη, αυτες οι περιοχες δενουν και τις υπολοιπες στο αρμα τις αναπτυξης, η προοδος διαχεεται στην χωρα και σιγα σιγα οι ανισοτητες θα πεσουν παλι, οπως εγινε στην Ιαπωνια απο το 1970 μεχρι σημερα.
Διδαγμα 2ον: Οι ανισοτητες δεν ειναι παντα κακες, αφου μπορει να ευνοουν τους ασθενεστερους, γιατι συμβαδιζουν με την γενικοτερη αναπτυξη. Μαλιστα συχνα η γρηγορη αναπτυξη, τελικα οχι μονο δεν εντεινει τις ανισοτητες αλλα τις μειωνει (οπως στην Ιαπωνια).
Μια γενικοτερη παρατηρηση που πρεπει να κανουμε ειναι οτι οι φτωχοι σε μια πλουσια χωρα ειναι πολυ πιο πλουσιοι απο τους περισσοτερους πολιτες μιας φτωχης. Οι ανισοτητες λοιπον μεταξυ χωρών, ειναι πολυ υψηλοτερες απο τις ανισοτητες εντος χωρών. Και αυτο γιατι η βιομηχανικη επανασταση εχει βγαλει τεραστιες μαζες απο την φτωχεια και εχει δωσει στον ανεπτυγμενο κοσμο μια ανευ προηγουμενου ευμαρεια. Ενω πριν 250 χρονια ο καλυτερος δεικτης για το εισοδημα σου, ηταν η ταξη σου (αριστοκρατες=πλουσιοι, λαος=εξαθλιωση), σημερα η εθνικοτητα σου ειναι το πιο σημαντικο. Αυτο σημαινει οτι η μοιρα σου ειναι καθορισμενη απο την χωρα που μενεις! Μενεις στην Νιγηρια, ακομα και αν σπουδασεις 10 χρονια, θα εισαι φτωχος με παγκοσμια δεδομενα. Εισαι εργατης στις ΗΠΑ, θα εισαι πλουσιος με παγκοσμια δεδομενα! Και μαλιστα πλουσιος και με ιστορικα δεδομενα, καθως εχεις μεγαλυτερες ανεσεις απο αυτες που ειχαν βασιλιαδες πριν 250 χρονια!
Αυτα δεν πρεπει να τα παιρνουμε σαν δεδομενα. Η αναπτυξη που ηρθε στον «δυτικο κοσμο» και που φαινεται να απολαμβανει σημερα η Ασια δεν ειναι αυτονοητη. Θελει συγκεκριμενες κινησεις, ανοιγμα στην ελευθερη αγορα, ισονομια για ολους, καλη διοικηση που να κοιταζει το συμφερον του λαου (αυτο συχνα σημαινει απλα δημοκρατια).

Το κακο παραδειγμα

Tελειωνοντας πρεπει να δωσουμε και μια κακη ειδηση. Δεν κανουν ολοι τις σωστες κινησεις. Δεν εχουν ανοιχτει ολες οι χωρες στην ελευθερη αγορα, ουτε εχουν ολες ειρηνη και καλη διοικηση. Υπαρχουν καποιες λιγες χωρες, ειδικα στην Αφρικη που καθε χρονο χειροτερευουν. Σε μερικες απο αυτες μαλιστα μπορουμε να μιλησουμε για μια πραγματικη καταστροφη.

Ξανακοιτωντας τα στοιχεια για την φτωχεια, αλλα ξεχωριζοντας περιοχες του κοσμου βλεπουμε οτι η φτωχεια εχει ανεβει στην Αφρικη. Σε απολυτους αριθμους, ενω η φτωχεια το 1970 ηταν κυριως ασιατικο φαινομενο (με σχεδον 600 εκ. φτωχους ηταν πολυ πανω απο τα 100 εκ. Αφρικανους), σημερα εχει αντιστραφει πληρως η εικονα. Ο αριθμος των Αφρικανων φτωχων εχει αυξηθει δραματικα, με την ιδια περιπου ταχυτητα που αυξηθηκε ο συνολικος πληθυσμος της μαυρης ηπειρου. Μαλιστα η αυξηση του πληθυσμου δεν ειναι ο μονος λογος της αυξησης της φτωχειας.
Ενδειξη για το τι φταιει ειναι οτι την χειροτερη τυχη την ειχαν οι Αφρικανικες χωρες με τις πλουσιοτερες πρωτες υλες, οπως η Νιγηρια, σε βαθμο που οι οικονομολογοι μιλανε για την καταρα των πρωτων υλων.

Σε αυτην την χωρα μια πολιτικη ελιτ παιρνει ολα τα κερδη απο το αφθονο πετρελαιο της χωρας και οι υπολοιποι οχι μονο δεν κερδιζουν, αλλα πεφτουν! Ειναι φανερο οτι αυτη η πολιτικη ελιτ, που κερδιζει απο αυτην την κατασταση δεν θα φερει μεταρρυθμισεις που θα ευνοησουν την υπολοιπη χωρα, αφου δεν την συμφερει.
Δεν θα αναλυσουμε το προβλημα της Αφρικης διεξοδικα σε αυτο το κειμενο. Επιγραμματικα ομως θα αναφερουμε οτι στην Αφρικη δεν ειναι η ελλειψη πρωτων υλων ή ξενης βοηθειας που μας οδηγουν στην σημερινη κατασταση. Ειναι η πολυ κακη διοικηση, οι συνεχεις πολεμοι και η δραματικη διαδοση ασθενειων (σε μερικες χωρες 30% του ενηλικου πληθυσμου εχει AIDS!) που παραλυουν την κοινωνια και την οικονομια. Για το τι μπορει να γινει πολυ ενδιαφερουσες αποψεις προσφερει ο Τζεφρυ Σαξ στο The end of poverty.
Ας σημειωθει παντως πως η αυξανομενη ενασχοληση μας με την Αφρικη φαινεται να εχει καποιο αποτελεσμα. Τα τελευταια χρονια το ποσοστο του πληθυσμου που ζει με κατω απο ενα δολλαριο ημερησιως επεσε σε πολλες χωρες της Αφρικης⁷. Παρολαυτα μας μενει ακομα πολλη δουλεια.

Κατακλειδα

Ειδαμε οτι οι παγκοσμιες ανισοτητες πεφτουν. Ειδαμε οτι υπαρχει τροπος να βγουν εκατομμυρια ανθρωποι απο την φτωχεια σε λιγες δεκαετιες. Ειδαμε οτι οι χωρες που ακολουθουν τον σωστο δρομο, απολαμβανουν μια πρωτοφανη ευημερια. Ειδαμε ομως κιολας, οτι δυστυχως καποιες χωρες, κυριως Αφρικανικες, ειναι στον εντελως λαθος δρομο.

Υπαρχει τροπος να βγουν εκατομμυρια ανθρωποι απο την φτωχεια σε λιγες δεκαετιες. Οι χωρες που ακολουθουν τον σωστο δρομο, απολαμβανουν μια πρωτοφανη ευημερια

Στοχος της αναπτυξιακης πολιτικης σημερα ειναι γυρισουμε τις χωρες που δεν προοδευουν προς τον δρομο της αρετης και ευημεριας! Αντιθετα, στοχος μας δεν μπορει να ειναι να κατηγορουμε τις πλουσιες χωρες για την σχετικη φτωχεια των αλλων. Ουτε αληθες ειναι, ουτε παραγωγικο. Αυτο που πρεπει να κανουν οι φτωχες χωρες ειναι να μελετησουν πως καταφεραν οι πλουσιες χωρες την τρομερη προοδο τους, αλλα και να ανακαλυψουμε τι ειναι αυτο που κανουν σωστα μερικες αναπτυσσομενες χωρες και προοδευουν με ταχυτατους ρυθμους. Πρεπει να εξετασουμε τι μπορει να επαναληφθει και να προσαρμοστουν αυτες οι ιδεες στις συνθηκες καθε χωρας. Παντα με την τεχνικη αλλα και οικονομικη υποστηριξη του ανεπτυγμενου κοσμου.
Με λιγη δουλεια και χωρις ιδεοληψια ο στοχος για εξαλειψη της φτωχειας εως το 2050 ειναι απολυτα πραγματοποιησιμος. Φτανει να παρουμε το θεμα στα σοβαρα…
——————-
Μερος του κειμενου εχει δημοσιευτει τον Απριλιο του 2005 στο e-rooster
Πηγες:
-Οι χρονοσειρες του παγκοσμιου ΑΕΠ απο τον Α.Μαντισσον
Συνοψη στην βικιπαιδεια
-Απο τον Εκονομιστ περι ανισοτητων στις πλουσιες χωρες 1
-Ενα εξαιρετικο εργαλειο με γραφικες παραστασεις για την παγκοσμια κατανομη του εισοδηματος και την κατανομη σε μεγαλες 10 χωρες. Παιξτε και διασκεδαστε ελευθερα! 2
-Η πρωτοτυπη εργασια του Σαλα-ι-Μαρτιν
Xavier Sala-i-Martin, The Disturbing “Rise” of Global Income Inequality, NBER Working Paper No. 8904, April 2002.
και
The World Distribution of Income: Falling Poverty and… Convergence, Period
Αντιλογος:
-Robert Wade, Is Globalization Reducing Poverty and Inequality?
-Μια ενδιαφερουσα αν και προκατηλλειμενη συνοψη του επιστημονικου διαλογου στο θεμα

1. Βλεπε το μνημειωδες εργο The World Economy του οικονομικου ιστορικου Ανγκους Μαντισσον [↩]
2. Διορθωμενου δηλαδη για την επιδραση του πληθωρισμου. Με άλλα λογια μιλαμε για την πραγματικη αγοραστικη δυναμη των πολιτων. [↩]
3. Ειναι ενδιαφερον οτι η Ελλαδα ηταν σημαντικα πισω απο την Δυτικη Ευρωπη, ακομα και χωρες οπως Πορτογαλλια ηδη απο το 1500 εως περιπου το 1890, οποτε και εφτασε την Πορτογαλλια ενω το 1936 ξεπερασε και την Ισπανια, λογω του ισπανικου εμφυλιου. Η Ελλαδα ποτε στην συγχρονη ιστορια δεν εφτασε την Ιρλανδια, ποσο μαλλον καποια χωρα του ευρωπαϊκου πυρηνα οπως Βρετανια, Γαλλια, Γερμανια κτλ. Αυτη η παρατηρηση μπορει να μας βαλει σε σκεψεις κατα ποσον η συγκλιση μας με την ΕΕ ειναι σιγουρη ή ευκολη. [↩]
4. Το αν κατα καιρους η Ευρωπη χρησιμοποιησε την δυναμη της για να καταστρεψει πιο αδυνατους οικονομικα πολιτισμους ειναι ενα διαφορετικο, μαυρο κεφαλαιο της Ιστοριας. [↩]
5. Τα στοιχεια ερχονται κυριως απο τον Τσ. Σαλα-ι-Μαρτιν που εχουμε αναφερει και σε αλλες περιπτωσεις. Καθηγητης στο Columbia, θεωρειται παγκοσμιως απο τους μεγαλυτερους ειδικους στο θεμα της αναπτυξης και των ανισοτητων. [↩]
6. Να σημειωσουμε οτι οι καμπυλες για τις ΗΠΑ δεν ειναι στην ιδια κλιμακα με τις καμπυλες για την Κινα και την Ινδια, μια και τα αμερικανικα εισοδηματα ειναι πολυυυυ πιο υψηλα. [↩]
7. Πηγη: Εκονομιστ, 24 Νοεμβρη 2007 [↩]

Ανισότητες και φτώχεια ΙΙ: Ο κανόνας 80-20 και το Ζαχαροτοπίο

Το παρόν άρθρο προσφέρει κάποιες σκέψεις για την πηγή των ανισοτήτων πλούτου που παρατηρούνται παγκοσμίως και ξεφεύγουν από παραδοσιακές και τυπικές θεωρήσεις κοινωνικών επιστημών. Η κύρια σκέψη που παρουσιάζω αποτελεί κομμάτι της θεωρίας πολυπλοκότητας, τις κοινωνικές προσομοιώσεις και την μοντελοποίηση μέσω μεθόδων βασισμένες σε αυτόνομους πράκτορες (agents).¹ Η εξάπλωση των νέων μεθόδων που περιγράφω παρακάτω έχουν ως βάση την ραγδαία αύξηση της υπολογιστικής μας ικανότητας και την πρόοδο στον τομέα της κοινωνικής προσομοίωσης (social simulation). Παρακάτω εστιάζω στο βασικό ερώτημα του νέου αυτού ρεύματος στις κοινωνικές επιστήμες και στην εφαρμογή του ερωτήματος πάνω στο θέμα των ανισοτήτων: κατά πρώτο λόγο, μπορούμε να παρατηρήσουμε ρεαλιστικές κοινωνικές δομές και συμπεριφορές που να προκύπτουν από προσομοιωμένες αποκεντρωμένες και τοπικες διαδράσεις ενός ετερογενούς πλήθους αυτόνομων ατόμων; Και κατά δεύτερο λόγο, τι αποκαλύπτουν οι συγκεκριμένες προσομοιώσεις για τις ανισότητες πλούτου και την φτώχεια; Γενεσιουργός κοινωνική επιστήμη
O Joshua Epstein, ένας από τους καθοδηγητές του νέου επιστημονικού ρεύματος, περιγράφει τα υπολογιστικά μοντέλα (πολλαπλών) πρακτόρων (ABMs) ως ένα νέο επιστημονικό εργαλείο που προωθεί μια κυρίως “γενεσιουργό” (generative) προοπτική στις κοινωνικές επιστήμες. Οι επιστήμονες του σχετικά νέου αυτού ρεύματος ενδιαφέρονται να εξηγήσουν την ανάδυση κοινωνικών μάκρο-συμπεριφορών και μάκρο-αποτελεσμάτων (patterns) από μίκρο-συμπεριφορές: πως δηλαδή αποκεντρωμένες και τοπικες διαδράσεις ενός ετερογενούς πλήθους αυτόνομων πρακτόρων δημιουργούν παρατηρήσιμες κοινωνικές μακροσκοπικές τακτικότητες/κανονικότητες (regularities). Η δουλειά τους αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα bottom-up κοινωνικής επιστήμης και το motto τους “if you don’t grow it, you have not explained it.”² Θα πρέπει να παρατηρήσω εδώ πως τα νέα μοντέλα δεν έχουν βάση στην οικονομική θεωρία και τέλεια ορθολογικούς πράκτορες (καταναλωτές και παραγωγούς που μεγιστοποιούν την χρησιμότητα και τα κέρδη τους, για την ακρίβεια) αλλά πράκτορες που ακολουθούν (ευρετικούς) κανόνες τοπικής συμπεριφοράς.

Μπορούν αποκεντρωμένες και τοπικες διαδράσεις ενός ετερογενούς πλήθους αυτόνομων πρακτόρων να δημιουργήσουν ένα τακτικό κοινωνικό μακροσκοπικό περιβάλλον;

Τα ABMs έχουν τα κατάλληλα στοιχεία/χαρακτηριστικά για νέες απαντήσεις σε διάφορα κοινωνικά ερωτήματα: οι πράκτορες είναι ετερογενείς – δεν μοντελοποιούνται δηλαδή ως “αντιπροσωπευτικοί” πράκτορες όπως στα οικονομικά. Οι πράκτορες δρουν αυτόνομα, χωρίς να επιβάλλονται top-down μορφές συμπεριφοράς. Διάφορα στοιχεία του μικρο και μάκρο περιβάλλοντός τους συνεξελίσσονται και συνεπώς νόρμες και θεσμοί μπορούν να παίξουν ένα σημαντικό ρόλο στον προσδιορισμό της συμπεριφοράς. Οι πράκτορες μετακινούνται στον χώρο και συνδιαλλέγονται τοπικά με τους γείτονές τους και με διάφορα στοιχεία του γειτονικού τους περιβάλλοντος. Τα ABMs επίσης λειτουργούν υπό το καθεστώς περιορισμένης ορθολογικότητας (χωρίς αυτή η υπόθεση να αποτελεί απαραίτητο στοιχείο για το ρεύμα της γενεσιουργού κοινωνικής επιστήμης). Περιορισμένη ορθολογικότητα προκύπτει από περιορισμούς σε πληροφορία και υπολογιστικές ικανότητες των πρακτόρων (οι πράκτορες συνήθως ακολουθούν νοητικούς/γνωσιακούς κανόνες (rules of thumb), ευρητικούς αλγόριθμους, – ή τους κοινώς ονομαζόμενους “τυφλοσούρτηδες”. Οι “γενεσιουργοί” κοινωνικοί επιστήμονες προσπαθούν να δώσουν απαντήσεις στα διάφορα μεγάλα ερωτήματα των κοινωνικών επιστημών τοποθετώντας ένα σύνολο ετερογενών και αυτόνομων (μη-τέλεια ορθολογικών) πρακτόρων σε κατάλληλα χωρικά περιβάλλοντα, αφήνοντάς τους να αλληλεπιδράσουν τοπικά σύμφωνα με σαφώς προσδιορισμένους κανόνες. Κατά αυτό τον τρόπο το σύνολο των πρακτόρων σε συνδυασμό με την μορφή του τοπίου (το σύστημα) εξελλίσεται και δημιουργεί μια μακροσκοπική τακτικότητα. Μέχρι πρόσφατα, το εγχείρημα ήταν απλά αδύνατο λόγω της μη ύπαρξης αλγεβρικής λύσης και αδυναμίας μοντελοποίησης μέσω προσομοίωσης. Επιπλέον, τα μοντέλα ΑΒΜ έχουν τρομερό αβαντάζ σε θεματα που οι παραδοσιακές μαθηματικοποιημένες θεωρίες κοινωνικών επιστημών τείνουν να αγνοησουν λογω αδυναμιας αλγεβρικων λυσεων.
Το Ζαχαροτοπίο
Ίσως το πιο σημαντικό πρόσφατο παράδειγμα της νέας αυτής θεώρησης στις κοινωνικές επιστήμες αποτελεί το μοντέλο Sugarscape το οποίο δημοσιεύτηκε το 1996.³ Το μοντέλο δημιουργήθηκε από τους κοινωνικούς επιστήμονες Joshua Epstein και Robert Axtell με στόχο την διερεύνυση κοινωνικών δομών και συμπεριφορών μέσω τεχνικών προσομείωσης. Σε γενικές γραμμές, οι επιστήμονες δείχνουν πως φαινόμενα συλλογικής συμπεριφοράς όπως η συμμετοχή σε ομάδες, η μετάδοση της κουλτούρας, μετανάστευση, διαμάχες και εμπόριο ανακύπτουν από την διάδραση πρακτόρων που ακολουθούν απλούς κανόνες περιορισμένοι χωρικά στην γειτονιά τους. Οι ερευνητές προσομειώνουν την συμπεριφορά τεχνιτών ατόμων (πρακτόρων) που ζουν σε ένα περιβάλλον με έναν μοναδικό πόρο, την ζάχαρη. Οι πράκτορες γεννιούνται στο Sugarscape με όραση, μεταβολισμό, ταχύτητα και άλλα γενετικά χαρακτηριστικά. Η κίνησή τους καθορίζεται από έναν απλό τοπικό κανόνα: “κοίτα γύρω σου όσο πιο μακριά μπορείς – βρες το σημείο με την περισσότερη ζάχαρη – πήγαινε εκεί και φάε την ζάχαρη. Κάθε φορά που ο πράκτορας κινείται, “καίει” ζάχαρη με ρυθμό που καθορίζεται από το μεταβολισμό του. Οι πράκτορες πεθαίνουν (ή, πολιτικά ορθώς, εξαφανίζονται από το Sugarscape) αν και όταν κάψουν όλη τους την ζάχαρη. Είναι δύσκολο να το πιστέψει κανείς αρχικά, αλλά σε ένα τόσο απλό τοπίο αναδύονται πολλά κοινωνικά φαινόμενα (ή περιστάσεις που μοιάζουν έντονα με κοινωνικά φαινόμενα όπως σχολιάζω παρακάτω). Για παράδειγμα, όταν οι ερευνητές εισαγάγουν εποχές στο Ζαχαροτοπίο, παρατηρούνται μεταναστεύσεις και πράκτορες σε “χειμέρια νάρκη”. Οι πράκτορες συγκεντρώνουν ζάχαρη σε κάθε βήμα της προσομείωσης (αν η κίνησή τους τους φέρνει πάνω σε ζαχαρολόφο), οπότε μπορεί κανείς να μετρήσει την κατανομή του πλούτου στο τοπίο.
Οι ερευνητές φυσικά δοκιμάζουν διάφορες μεταλλαγές του μοντέλου. Προσπαθούν για παράδειγμα να ανακαλύψουν αν μπορεί να αναδειχθεί ένας τύπος “πρωτο-ιστορίας” πολιτισμού. Η προσομοίωση ξεκινά με πράκτορες που είναι διασκορπισμένοι στο τοπίο που αποτελείται από δύο λόφους ζάχαρης και πεδιάδες με λίγη ή καθόλου ζάχαρη. Κατά την διάρκεια της προσομοίωσης, οι πράκτορες αυτο-οργανώνονται σε δύο “φυλές” στις κορυφές των ζαχαρόλοφων και μαζέυουν αποτελεσματικά τον βασικό πόρο για την επιβίωσή τους. Η αύξηση του πληθυσμού αναγκάζει μέλη της κάθε φυλής να καταφύγουν στις πεδιάδες του τοπίου προς αναζήτηση ζάχαρης.⁴
Ανισότητες και Ζαχαροτοπίο
Ας περάσουμε στις προβλέψεις του μοντέλου σχετικά με τις ανισότητες στην κατανομή του πλούτου σε αυτό το τοπίο. Όπως περιγράφει ο Eric Beinhocker, oι ερευνητές ανακάλυψαν πως η κατανομή του πλούτου, τον οποίο οι ερευνητές μετράνε ως τις “αποταμιεύσεις” σε ζάχαρη σε κάθε χρονική περίοδο, εξελίσεται κατά τη διάρκεια της προσομοίωσης. Ενώ αρχικά παρατηρείται μια σχετική ισοκατανομή (ελαφρώς γκαουσιανή) και μικρή απόσταση μεταξύ του ποιο πλούσιου και του πιο φτωχού πράκτορα, καθώς περνάει ο – τεχνητός – χρόνος η κατανομή αλλάζει δραματικά. Ενώ ο μέσος πλούτος αυξάνει καθώς δημιουργούνται οι δύο φυλές γύρω από τους ζαχαρόλοφους η κατανομή πλούτου εμφανίζει ελάχιστους μεγιστάνες πράκτορες, μια μεγάλη πλούσια ανώτερη τάξη, μια μεσαία τάξη που συρρικνώνεται και πολλους φτωχούς πράκτορες. Η συγκεκριμένη κατανομή που εμφανίζεται και στον πραγματικό ανεπτυγμένο κόσμο έχει το όνομα ‘κατανομή κατά Παρέτο’ από την οποία πηγάζει ο κανόνας 80-20 – το 80% του συνολικού πλούτου βρίσκεται σε γενικές γραμμές στα χέρια του 20% του πληθυσμού σε ανεπτυγμένες κοινωνίες. Το γεγονός πως μια τόσο απλή προσομοίωση πλησιάζει τα πραγματικά δεδομένα με μεγάλη ακρίβεια (ακριβή νούμερα βρίσκει κανείς στο βιβλίο των Epstein και Axtell), είναι εντυπωσιακό. Η εξήγηση εκ πρώτης όψεως φαντάζει εύκολη – η συγκέντρωση του πόρου σε δύο περιοχές δίνει ιδιαίτερο προβάδισμα και αβαντάζ σε όσους έχουν την τύχη να γεννιούνται κοντά στη ζάχαρη ή με γενετικά χαρακτηριστικά που να τους επιτρέπουν την γρήγορη πρόσβαση στη ζάχαρη.
Το αποτέλεσμα που πραγματικά εκπλήσει βέβαια είναι πως τελικά ούτε ο τόπος γέννησης των πρακτόρων αλλά ούτε και τα γενετικά τους χαρακτηριστικά καταλήγουν να συσχετίζονται με τον πλούτο τους. Η κατανομή αποτελεί μια αναδύουσα ιδιότητα (emergent property) ενός πολύπλοκου συστήματος σε συνεχή ανισορροπία. Να τονίσω πως η κατανομή δεν προκύπτει μόνο λόγο τυχαίων γεγονότων στο σύστημα (αν και τα τυχαία γεγονότα παίζουν κάποιο ρόλο). Όλοι οι παράγοντες (τοπικοί κανόνες, αυτονομία, ετερογένεια χαρακτηριστικών, χωρική διάσταση του τοπίου, και τύχη στα ατομικά χαρακτηριστικά και την γεωγραφία) συντονίζονται ταυτόχρονα και συλλογικά και καθοδηγούν το μακρο-αποτέλεσμα. Το σύστημα δεν επιτρέπει τον προσδιορισμό συνδυασμού αιτίας-αποτελέσματος και είναι ιδιαίτερα αποθαρρυντυκό το γεγονός πως ακόμα και στον απλοικό κόσμο του Sugarscape δεν υπάρχουν εύκολες λύσεις για την καταπολέμηση του φαινομένου της φτώχειας. Αξίζει να προσθέσουμε πως η εισαγωγή της αναπαραγωγικής ικανότητας των πρακτόρων και της κληρονομιάς στο Ζαχαροτοπίο μεγενθύνει την ανισότητα πλούτου (φυσικά) και μειώνει το μέσο επίπεδο ορατότητας (ήτοι, το ‘fitness’ του πληθυσμού) – άλλο ένα εντυπωσιακό αποτέλεσμα. Πιο πρόσφατες έρευνες και αναπροσαρμόσεις των βασικών παραμέτρων του μοντέλου για ανάλυση “ευαισθησίας” των αποτελεσμάτων δείχνουν πως περισσότερο ομοιόμορφες κατανομές επιτυγχάνονται με την εισαγωγή ομοιογένειας (π.χ. ηλικιακή ή ικανοτήτων) – δηλαδή με την διαγραφή ενός από τα βασικά στοιχεία ενός μοντέλου πρακτόρων, την ετερογένεια στα χαρακτηριστικά ενός πληθυσμού.
Υπό αυτή την προοπτική, η ζωή στο Ζαχαροτοπίο δεν εμφανίζει κάποιο συγκεκριμένο χαρακτηριστικό που να οδηγεί σε “αδικίες”. Οι ανισότητες που παρουσιάζονται είναι μάκρο-αποτέλεσμα που δεν συνδέεται αιτιατά με κάποιο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των πρακτόρων, κανόνων διάδρασης ή χωρικής κατανομής. Αν και εντυπωσιακά τα αποτελέσματα του Sugarscape σίγουρα δεν έχουν αποκτήσει την ισχύ και φήμη του ίσως πιο διάσημου παραδείγματος στην κατηγορία των γενεσιουργών μοντέλων: του μοντέλου του φυλετικού/ταξικού/κοινωνικού διαχωρισμού (segregation) του Thomas Schelling. Ο Schelling έδειξε με ένα πολύ απλό τρόπο πως το φαινόμενο του χωρικού διαχωρισμού στην επιλογή κατοικίας (οι λευκοί με τους λευκούς και οι μαύροι με τους μαύρους, για παράδειγμα) μπορεί να παρατηρηθεί έντονα ακόμα και σε περιβάλλοντα όπου οι προτιμήσεις των αστών για κατοίκιση πλησιέστερα σε ανθρώπους με τους οποίους ταιριάζουν περισσότερο είναι σχετικά αδύναμες. Προσωπικά, βρίσκω τα αποτελέσματα του Sugarscape – καθώς και τoυ μοντέλου του Schelling και γενικότερα των ABM – άκρως αποκαλυπτικά καθώς αποτελούν ισχυρές ενδείξεις πως δεν κατανοούμε ακόμα πολύ καλά διάφορα κοινωνικά μακρο-αποτελέσματα όπως αυτό της ανισότητας του πλούτου – ή της διαμόρφωσης του αστικού περιβάλλοντος, του εμφυλίου πολέμου, των γενοκτονιών, των πολιτικών θεσμών με τους οποίους καταλήγουμε, της κατάστασης της οικονομίας ενός κράτους κ.ο.κ.. Τα μοντέλα αυτά αποκαλύπτουν πως είναι πολύ πιθανό πως κοινωνικά φαινόμενα δεν προκύπτουν στον βαθμό που υποθέτουμε από τις αιτιακές αλυσίδες και μηχανισμούς στους οποίους εστιάζουν οι διάφορες παραδοσιακές σχολές πολιτικής οικονομίας (διαφορικά δύναμης και εκμετάλευση, οκνηρία, έλλειμα ταλέντου, κ.ο.κ.).
Θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς πως οι κατανομές του τύπου Παρέτο που βιώνουμε οφείλονται στην αυξημένη πολυπλοκότητα που παρουσιάζουν οι σημερινές κοινωνίες αρχίζοντας από τα μέσα του 19ου αιώνα. Στη γλώσσα του Nassim Taleb έχουμε περάσει από το Mediocristan στο Extremistan σε διάφορες εκφάνσεις της ανθρώπινης δραστηριότητας. Η κοινωνία του Sugarscape βέβαια είναι ουσιαστικά μια κοινωνία (κυνηγών-)τροφοσυλλεκτών, χωρίς την πολυπλοκότητα των θεσμών και συναλλαγών της μετά-Βιομηχανικής εποχής. Από την ανθρωπολογία γνωρίζουμε πως οι μεταβάσεις από χαμηλή σε υψηλή κοινωνική πολυπλοκότητα (κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες – αγρότες – αστοί) συνοδεύονται από αύξηση σε ανισότητες κατανομής πλούτου. Κατά αυτή την λογική, οι κατανομές πλούτου σε κοινωνίες (κυνηγών-)τροφοσυλλεκτών θα έπρεπε να είναι σχετικά ομοιόμορφες. Αλλά γνωρίζουμε πως σε ορισμένες κοινωνίες (κυνηγών-)τροφοσυλλεκτών υπό αφθονία πόρων όπως π.χ. κοινότητες ψαράδων, οι κατανομές δεν ήταν ομοιόμορφες ή γκαουσιανές με αποτέλεσμα την δημιουργία ιεραρχιών βασισμένων στον πλούτο. Όντως, το Sugarscape οδηγεί σε αποτέλεσμα μεγαλύτερης ισότητας σε φτωχικά τοπία.
Κάτι που το μοντέλο δεν είναι σχεδιασμένο να κάνει είναι ο προσδιορισμός άτυπων θεσμών και κανόνων περί αλτρουισμού και την στάση των πρακτόρων περί δικαιοσύνης (με την έννοια του fairness) – πέρα από τον θεσμό της κληρονομιάς στους απογόνους τους, οι πράκτορες ζουν σε ένα περιβάλλον χωρίς άτυπους θεσμούς (παραδόσεις, νόρμες, συνήθειες) που να καθοδηγούν τις πράξεις τους μετά την απόκτηση του πόρου. Ο κάθε πράκτορας δρα μόνο για τον εαυτό του και δεν υπάρχει η έννοια της φιλανθρωπίας προς τους οικονομικά αδύναμους του κοινωνικού συνόλου. Επίσης, στο μοντέλο δεν αναδύεται κάποια διακυβερνητική ιεραρχία με διαμόρφωση αξιών ως προς την αποτελεσματικότητα και την ισότητα. Οι πράκτορες μοιάζουν περισσότερο με μυρμήγκια παρά με ανθρώπους (τροφοσυλλέκτες) που δουλεύουν ομαδικά και μοιράζονται τους καρπούς της δουλειάς τους.
Γενικά το Sugarscape μου φαίνεται ως αξιόλογη βάση για διερεύνηση κοινωνικών φαινομένων αλλά προς το παρόν αποτελεί μία μίξη στοιχείων μεταβιομηχανικής κοινωνίας και κοινωνίας τροφοσυλλεκτών που καλό θα ήταν να μετεξελιχθεί ως μοντέλο του ενός ή του άλλου τύπου – και όχι και των δύο. Κατά δεύτερο λόγο σε διάφορες κοινωνίες ανά τους αιώνες, ατομικά και ταξικά χαρακτηριστικά (ταλέντο, οικογενειακό περιβάλλον, στάτους, ευκαιρίες) συσχετίζονται σε μεγάλο βαθμό με την την κατανομή του πλούτου. Κάνοντας ένα ακόμα βήμα, μπορεί να αναρωτηθεί κανείς για το αν το επιχείρημα της κατανομής πλούτου ως αναδύουσα ιδιότητα της πολυπλοκότητας του συστήματος μπορεί να καλύψει περιπτώσεις όπως αυτές ενός σκλάβου στην Αμερική του 18ου αιώνα ή ενός σημερινού κατοίκου κάποιας favella στην Βραζιλία – περιπτώσεις όπου οι αρχικές συνθήκες αποτελούν μακροπρόθεσμη παγίδα για την έξοδο από την φτώχεια.
ΥΓ. 1 Για μια διαφορετική σύνδεση πολύπλοκων συστημάτων με τον καπιταλισμό δείτε αυτό το κείμενο.
ΥΓ. 2 Η βιβλιογραφία της generative κοινωνικής επιστήμης είναι τρομερά νέα, οπότε ελπίζω οι αναγνώστες να μου συγχωρίσουν κάποιους νεολογισμούς. Μια ακόμα γενική περιγραφή από τον Jonathan Rauch στο Atlantic ενώ μια ενδιαφέρουσα κριτική του επιστημονικού ρεύματος παρουσιάζεται εδώ.

ΥΓ. 3 Μια απλή μορφή του Sugarscape μπορεί να “τρέξει” κανείς μέσω του Netlogo και της βιβλιοθήκης μοντέλων που εμπεριέχει.

1. Ο όρος πράκτορες ακούγεται αρχικά περίεργα – “My name is Bond, James Bond” – αλλά είναι η ακριβέστερη μετάφραση του όρου agent. [↩]
2. Μια παλαιότερη σχετική συζήτηση είχε γίνει εδώ. [↩]
3. Περιέργως, ψάχνοντας στο ελληνικό διαδύκτιο και μπλογκόσφαιρα, δεν μπορώ να βρω αναφoρά στο Sugarscape. [↩]
4. Οι συγγραφείς ισχυρίζονται πως η διάδραση μεταξύ των πρακτόρων των δύο φυλών τους οδηγεί σε διαμάχες (πολέμους και συναγωνισμό για πολιτισμική κυριαρχία). Σε διάφορες περιπτώσεις, ο πληθυσμός και οι ρυθμοί γέννησης μειώνονται ή δημιουργείται πρόβλημα υπερπληθυσμού και οικολογική κατάρευση και ο πολιτισμός εξαφανίζεται. Με την εισαγωγή ενός δεύτερου πόρου (μπαχαρικά) και δυνατότητα συναλλαγής, αναδύεται ο θεσμός της αγοράς. Περισσότερα βασικά στοιχεία του μοντέλου μπορείτε να τα βρείτε εδώ. [↩]